Ἡ Ζωοδόχος Πηγὴ Μπαλουκλὶ εορτάζει την Παρασκευή της Διακαινησίμου
Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ φημισμένα ἁγιαστικὰ κέντρα τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἶναι ἡ Ζωοδόχος Πηγὴ στὸ Μπαλουκλί, ποὺ βρίσκεται ἔξω ἀπὸ τὰ χερσαία τείχη, δυτικὰ τῆς Πόλης. Γιὰ τὴν καταγωγὴ τοῦ ἱεροῦ ἔρχονται ἀπὸ τὰ βάθη τῆς παράδοσης δύο ἐκδοχές:
Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ φημισμένα ἁγιαστικὰ κέντρα τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἶναι ἡ Ζωοδόχος Πηγὴ στὸ Μπαλουκλί, ποὺ βρίσκεται ἔξω ἀπὸ τὰ χερσαία τείχη, δυτικὰ τῆς Πόλης. Γιὰ τὴν καταγωγὴ τοῦ ἱεροῦ ἔρχονται ἀπὸ τὰ βάθη τῆς παράδοσης δύο ἐκδοχές:
α) Ἡ πρώτη τοποθετεῖται στὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰ. καὶ ἀναφέρεται στὸν Ἰουστινιανό. Πηγὴ ὁ ἱστορικὸς Προκόπιος. Ὁ Ἰουστινιανὸς κυνηγοῦσε σ ἕνα θαυμάσιο τοπεῖο μὲ πολὺ πράσινο, νερά, δέντρα καὶ ὀμορφιά. Ἐκεῖ, σὰν σὲ ὅραμα, εἶδε ἕνα μικρὸ παρεκκλήσιο, πλῆθος λαοῦ κὶ ἕνα ἱερέα μπροστὰ σὲ μία πηγή. Εἶναι ἡ πηγὴ τῶν θαυμάτων, τοῦ εἶπαν. Ὁ Ἰουστινιανὸς ἔχτισε ἐκεῖ μοναστήρι μὲ ὑλικὰ ποὺ περίσσεψαν ἀπὸ τὴν Ἁγία Σοφία. Ὁ Ἰ. Κεδρηνὸς ἀναφέρει ὅτι χτίστηκε τὸ 560.
β) Ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος διασῴζει ἄλλη παράδοση: Ὁ μετέπειτα αὐτοκράτωρ Λέων ὁ Θράξ (457-474) ὅταν ἐρχόταν κάποτε ὡς ἁπλὸς στρατιώτης στὴν Κωνσταντινούπολη συνάντησε στὴ Χρυσὴ Πύλη ἕνα τυφλὸ ποὺ τοῦ ζήτησε νερό. Ψάχνοντας γιὰ νερὸ μιὰ φωνὴ τοῦ ὑπέδειξε τὴν πηγή. Ὅταν θὰ γινόταν αὐτοκράτωρ, τοῦ εἶπε ἡ προφητικὴ φωνή, θὰ ἔπρεπε νὰ χτίσῃ δίπλα στὴν πηγὴ μία ἐκκλησία. Ὁ Κάλλιστος περιγράφει τὴ μεγάλη αὐτὴ ἐκκλησία μὲ πολλὲς λεπτομέρειες («Ἔκφρασις τοῦ θείου ναοῦ τῆς Πηγῆς, ὃν ὁ Λέων ἀνήγειρεν», Ρ.G. Migne, τόμ. 147, 73-77), ἀλλὰ ἡ περιγραφὴ ταιριάζει περισσότερο στὸ οἰκοδόμημα ποὺ ἔχτισε ὁ Ἰουστινιανός. Ἱστορικὰ εἶναι ἐξακριβωμένο ὅτι τὸ 536 στὴ Σύνοδο τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τὸν Πατριάρχη Μηνᾶ (536-552) λαβαίνει μέρος καὶ ὁ Ζήνων, ἡγούμενος «τοῦ οἴκου τῆς ἁγίας ἐνδόξου Παρθένου καὶ Θεοτόκου Μαρίας ἐν τῇ Πηγῇ».
Ἕνα χρονοδιάγραμμα τῶν κυριοτέρων γεγονότων καὶ συμβάντων εἶναι διαφωτιστικό :
626. Ἐπιδρομὴ τῶν Ἀβάρων, ἀλλὰ οἱ βυζαντινοὶ σώζουν τὸ ἱερὸ ἁγίασμα.
790. Ὁ Ψευδο-κωδινὸς ἀναφέρει ὅτι ἡ αὐτοκράτειρα Εἰρήνη ἐπισκεύασε τὴν ἐκκλησία, ποὺ εἶχε πάθει μεγάλη καταστροφὴ ἀπὸ σεισμό.
869. Νέα ἐπισκευή, ὕστερα ἀπὸ νέο σεισμό, ἀπὸ τὸν Βασίλειο Α τὸν Μακεδόνα (867-886) κατὰ πληροφορία τοῦ Νικηφόρου Καλλίστου.
924. Σὲ ἐπιδρομὴ τῶν Βουλγάρων ὁ Συμεὼν καίει τὴν ἐκκλησία, ἀλλὰ ἀναστηλώνεται ἀμέσως ἀφοῦ τὸ 927 ἔγιναν ἐκεῖ οἱ γάμοι τοῦ ἡγεμόνος τῶν Ῥώσων Πέτρου με τὴ Μαρία, ἐγγονὴ τοῦ Ῥωμανοῦ Λεκαπηνοῦ.
966. Ἔχει διασωθεῖ ἡ περιγραφὴ μιᾶς ἐπίσημης τελετῆς στὴ γιορτὴ τῆς Ἀναλήψεως, στὴν ὁποία ἔλαβε μέρος ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς (963-969) μὲ ὅλη τὴν αὐλή. Ἡ πομπὴ ἔφτανε μὲ πλοῖο καὶ ἀπὸ τὴ Χρυσὴ Πύλη συνέχιζε μέ ἄλογα. Τὸ συγκεντρωμένο πλῆθος ζητωκραύγαζε καὶ προσέφερε λουλούδια καὶ σταυρούς. Ὅταν ἐμφανιζόταν ὁ αὐτοκράτωρ ὁ Πατριάρχης τὸν ἀσπαζόταν καὶ στὴ συνέχεια ἔμπαιναν μαζὶ στὸ ναό, ὅπου στὸ χῶρο τοῦ ἱεροῦ εἶχε στηθεῖ ἐξἐδρα, ἀπ ὅπου ὁ αὐτοκράτωρ παρακολουθοῦσε τὴ λειτουργία. Στὸ τέλος τῆς γιορτῆς ὁ αὐτοκράτωρ καλοῦσε τὸν Πατριάρχη σὲ ἐπίσημο τραπέζι.
1078. Ἡ μονὴ τῆς Πηγῆς θεωρεῖται τόπος ἐξορίας, ἀφοῦ ἐκεῖ ἀπομονώνεται ὁ Γεώργιος Μονομάχος.
1084. Ὁ Ἀλέξιος Α Κομνηνὸς (1081-1118) περιόρισε τὸν φιλόσοφο Ἰωάννη Ἰταλὸ στὴ μονὴ τῆς Πηγῆς γιὰ νὰ καταπαύσῃ ὁ ἀναβρασμὸς ποὺ εἶχε δημιουργηθεῖ ἀπὸ τὶς ἰδέες του.
1204-1261. Τὸ ἱερὸ τῆς Πηγῆς περιέρχεται στοὺς Λατίνους.
1328. Ὁ νεαρὸς Ἀνδρόνικος Γ ὁ Παλαιολόγος (1328-1341) χρησιμοποιεῖ τὴ μονὴ ὡς ὁρμητήριο πρὶν καταλάβει τὴν Κωνσταντινούπολη.
1330. Ὁ Ἀνδρόνικος Γ, ποὺ βρίσκεται ἐτοιμοθάνατος στὸ Διδυμότειχο, πίνει νερὸ ἀπὸ τὸ ἁγίασμα τῆς Πηγῆς ποὺ τοῦ ἔφεραν καὶ γιατρεύεται.
1341. Ἱερέας τῆς Πηγῆς, ὀνόματι Γεώργιος, εἶναι μάρτυρας σὲ νοταριακὴ πράξη.
1347. Ἡ Ἑλένη, κόρη τοῦ Ἰωάννου Καντακουζηνοῦ, παρουσιάζεται στὸ μέλλοντα σύζυγό της Ἰωάννη Ε Παλαιολόγο (1341-1391) ντυμένη μὲ τὴν ἐπίσημη ἐνδυμασία τῆς αὐτοκράτειρας, μέσα στὸν ἱερὸ χῶρο τῆς Πηγῆς. Σύμφωνά μὲ παλαιὸ ἔθιμο ἡ μέλλουσα αὐτοκράτειρα ὅταν ἔφθανε στὴν Πόλη ἀπὸ τὰ μέρη τῆς ξηρᾶς ἔπρεπε νὰ συναντηθῇ μὲ τὸν αὐτοκράτορα στην Πηγή.
1422. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πολιορκίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὁ σουλτάνος Μουρὰτ Β ἐγκαταστάθηκε μέσα στὴν ἐκκλησία.
1547. Ὁ Pierre Gylles σημειώνει τὸ 1547 ὅτι ἡ ἐκκλησία δὲν ὑπάρχει πιά, ἀλλὰ οἱ ἀσθενεῖς ἐξακολουθοῦν νὰ ἐπισκέπτονται τὴν Πηγή.
1727. Ὁ μητροπολίτης Δέρκων Νικόδημος ἔχτισε ναΐσκο καὶ ἀνανέωσε τὴ λατρεία. Οἱ Ἀρμένιοι ζητοῦσαν συμμετοχὴ στὸ ἱερὸ τῆς Πηγῆς, ἀλλὰ ἡ μεγάλη παράδοση καὶ τὰ σουλτανικὰ φιρμάνια ἀναγνώριζαν τὴν κυριότητα στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο.
1833. Ὁ πατριάρχης Κωνστάντιος Α (1830-1834), μὲ ἄδεια τοῦ σουλτάνου, ἔχτισε τὴ σημερινὴ ἐκκλησία, τῆς ὁποίας τὰ ἐγκαίνια ἔγιναν τὸ 1835. Ἡ ἐπίσημη γιορτὴ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς τελεῖται τὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου. Σήμερα, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ μεγάλη ἐκκλησία, λατρευτικὸ κέντρο τοῦ μεγάλου κτιριακοῦ συγκροτήματος ἀποτελεῖ ὁ ὑπόγειος ναὸς τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, ὅπου ἡ δεξαμένη μὲ τὸ ἁγίασμα καὶ τὰ ψάρια.
Γράφοντας τὸν 14ο αἰ. γιὰ τὸ ἁγίασμα τῆς Πηγῆς ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος παραθέτει, ἀπὸ διάφορες πηγές, ἕνα κατάλογο 63 θαυμάτων, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ 15 φθάνουν ὡς τὴν ἐποχή του.
Ἡ ἐκκλησία τῆς Πηγῆς, σύμφωνα μὲ τὴν περιγραφὴ τοῦ ἰδίου τοῦ Καλλίστου, ἦταν ἡ μισὴ χτισμένη μέσα στὴ γῆ, εἶχε ὀρθογώνιο σχῆμα, διέθετε τέσσερεις εἰσόδους ἀπὸ τὶς ἰσάριθμες πλευρὲς καὶ ὁδηγοῦσε ὡς τὸ ἁγίασμα μὲ δύο μαρμάρινες κλίμακες, ποὺ ἡ κάθε μία εἶχε 25 σκαλοπάτια. Τὸ ἐξωτερικὸ φῶς, ἀπὸ τὰ φωτιστικὰ ἀνοίγματα, ἐπικεντρωνόταν πάνω στὴν Πηγὴ μὲ τὸ ἁγίασμα. Ἡ ἐκκλησία τοῦ ἁγιάσματος ἦταν στολισμένη μὲ πλούσια διακόσμηση, ἐπιχρυσωμένη ὀροφὴ καὶ θαυμάσιες τοιχογραφίες καὶ εἰκόνες. Ἀπό τις τοιχογραφίες ὁ Κάλλιστος ἐπισημαίνει τὴν Ὑπαπαντή, τὴ Μεταμόρφωση, τὴ Σταύρωση, τὴν ἐμφάνιση τοῦ Χριστοῦ στὶς ἅγιες γυναῖκες, τὴν Ἀνάληψη καὶ τὴν Πεντηκοστή. Ἀναφέρει δύο εἰκόνες ποὺ ἱστοροῦσαν θαύματα γιὰ τὶς ὁποῖες, πρέπει νὰ ὑποθέσουμε, ὅτι θα ἀπεικόνιζαν λεπτομέρειες ἀπὸ τὸ κεντρικὸ θέμα τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς. Ὁ βυζαντινὸς συγγραφέας καταγράφει καὶ τὰ ὀνόματα τῶν ζωγράφων. Πρόκειται γιὰ τὸν Ἰγνάτιο καὶ τὸν ἱερομόναχο Γαβριήλ. Κοντὰ στὸ ναὸ τῆς Πηγῆς εἶχαν ἀνεγερθεῖ καὶ τρία παρεκκλήσια, τοῦ Ἁγίου Εὐστρατίου, τῆς Ἁγίας Ἄννης καὶ τῆς Θεοτόκου.
Γιὰ τὸ ἁγίασμα καὶ τὰ θαύματα παραδίδονται πολλὰ ἐπιγράμματα, στὰ ὁποῖα ἐκφράζεται τὸ δέος, ὁ σεβασμὸς καὶ ὁ ἐνθουσιασμὸς γιὰ τὰ θαυμαστὰ γεγονότα. Σῴζονται 6 τοῦ Μανουὴλ Φιλῆ, ἄλλα 6 Ἰγνατίου τοῦ Μαγίστρου, 1 Ἰωάννου τοῦ Μαυρόποδος καὶ ἄλλων.
Ἡ εἰκόνα Ζωοδόχος Πηγή: Ἀποτελεῖ ἐπίθετο τῆς Παναγίας καὶ ἔχει σχέση μὲ τὸ ἁγίασμα. Γρήγορα συνδέθηκε μὲ τὴ λαϊκὴ πίστη καὶ ὁ τύπος τῆς εἰκόνας διαδόθηκε σ ὁλόκληρο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο καὶ ἰδιαίτερα ὅπου ὑπῆρχε πηγὴ ποὺ μετατρεπόταν σὲ ἁγίασμα. Πρώτη φορὰ τὸν 9ο αἰ. ὁ Ἰωσὴφ Ὑμνογράφος ἔδωσε τὸν τίτλο «Ζωοδόχος Πηγή» σὲ ὕμνο του πρὸς τὴ Θεοτόκο.
Στὸ κέντρο τῆς εἰκόνας ὑπάρχει μαρμάρινο συντριβάνι ἀπ ὅπου χύνεται νερό. Πάνω ἀπὸ τὸ συντριβάνι παριστάνεται ἡ Θεοτόκος μὲ τὸν Χριστὸ στὴν ἀγκαλιά της νὰ εὐλογῇ. Δύο αἰωρούμενοι ἄγγελοι τὴν στεφανώνουν καὶ κρατοῦν εἰλητάριο μὲ τὴν ἐπιγραφή: «Χαῖρε ὅτι βαστάζεις, χαῖρε ὅτι ὑπάρχεις». Γύρω ἀπὸ τὸ συντριβάνι εἰκονίζεται ὁ αὐτοκράτωρ καὶ πολλοὶ ἀσθενεῖς μὲ ποικίλα παθήματα, καὶ σὲ διάφορες στάσεις. Δέχονται τὸ ἁγίασμα μὲ τὸ ὁποῖο τοὺς ῥαντίζουν οἱ ὑγιεῖς. Στὴν ἄκρη ζωγραφίζεται μιὰ μικρὴ δεξαμενή μὲ ψάρια, σύμφωνα μὲ τὸ θρύλο. Ἄλλωστε ἀπὸ τὰ ψάρια δόθηκε καὶ τὸ ὄνομα στὸ χῶρο γιατὶ Μπαλουκλὶ σημαίνει τόπος ποὺ ὑπάρχουν ψάρια.
Ὁ τύπος τῆς εἰκόνας τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, μὲ διάφορες παραλλαγές, διαδόθηκε σὲ ὅλες τὶς ὀρθόδοξες περιοχές. Μικρογραφίες, ψηφιδωτά, εἰκόνες, ξυλόγλυπτα καὶ ἰδιαίτερα στὴ μορφὴ τῆς χαλκογραφίας, γνώρισαν μεγάλη διάδοση στοὺς τελευταίους αἰῶνες.
Στὸ βόρειο τόξο τοῦ ἐσωνάρθηκα τῆς Μονῆς τῆς Χώρας, ποὺ ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ πλησιέστερα μοναστήρια στὸ ἁγίασμα τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, σῴζεται τὸ ἄνω μέρος τῆς σύνθεσης μὴ τὴν Παναγία-Ζωοδόχο Πηγὴ καὶ τὸν Χριστό.
Ἀθανάσιος Παλιούρας
Πηγή:
http://www.ec-patr.org/afieroma/churches/show.php?lang=gr&id=39
…Το Ναό της Ζωοδόχου Πηγής, γκρέμισαν οι Τούρκοι για να φτιάξουν με τα υλικά του το τέμενος του Σουλτάνου Βαγιαζήτ. Οι χριστιανοί στη θέση αυτή έχτισαν ένα παρεκκλήσι και αργότερα ένα πιο μεγάλο Ναό (1835).
Αυτού του ιερού Ναού της Υπεραγίας Θεοτόκου της Ζωοδόχου Πηγής, τα εγκαίνια εορτάζει η Εκκλησία μας την Παρασκευή της Διακαινησίμου (Λαμπροβδομάδα).
Ο Ναός αυτός έμεινε γνωστός στην ιστορία ως το αγίασμα του «Μπαλουκλί». «Μπαλούκ» στα τουρκικά σημαίνει ψάρι και η παράδοση μας λέει πως εκεί δίπλα στο αγίασμα, στις 23 Μαΐου 1453 ένας καλόγερος τηγάνιζε ψάρια, όταν κάποιος του έφερε την είδηση πως πήραν την Πόλη οι Τούρκοι. Ο καλόγερος απάντησε πως μόνο αν τα ψάρια που τηγάνιζε έφευγαν απ΄ το τηγάνι και έπεφταν μέσα στο αγίασμα θα πίστευε ότι έγινε κάτι τέτοιο. Και πραγματικά τα ψάρια ζωντάνεψαν και έπεσαν μέσα στην πηγή του αγιάσματος. Μέχρι σήμερα δε, μέσα στην δεξαμενή της Ζωοδόχου Πηγής διατηρούνται επτά ψάρια και μάλιστα σαν να είναι μισοτηγανισμένα απ΄ την μια πλευρά.
Πέρα όμως από θρύλους και παραδόσεις, η Παναγία μητέρα του Χριστού και μητέρα πάντων των χριστιανών, παραμένει για όλους μας η Πηγή της Ζωής, καθότι Εκείνη έφερε τη Ζωή, το Χριστό στον κόσμο, ελπίδα και προστασία μας, «καταφυγή τε σκέπη και αγαλλίαμα».
Τσαγκάρη Παναγιώτη Θεολόγου
Απολυτίκιον Ζωοδόχου Πηγής
Ήχος α΄
Ο ναός σου Θεοτόκε ανεδείχθη παράδεισος, ως ποταμούς αειζώους αναβλύζων ιάματα ώ προσερχόμενοι πιστώς, ως Ζωοδόχου εκ Πηγής, ρώσιν αντλούμεν, και ζωήν την αιώνιον, πρεσβεύεις γαρ συ τω εκ σου τεχθέντι, Σωτήρι Χριστώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών.
Μεγαλυνάριον
Ύδωρ το ζωήρυτον της Πηγής, μάννα το προχέον, τον αθάνατον δροσισμόν το νέκταρ το Θείον την ξένην άμβροσίαν το μέλι το εκ πέτρας, πίστει τιμήσωμεν.
Για τη μονή του Μπαλουκλί υπάρχει θρύλος για την Άλωση της Πόλης, ο οποίος περιγράφεται ποιητικά από τον Γεώργιο Βιζυηνό:
|
ΤΟ ΜΠΑΛΟΥΚΛΙ ( ΤΑ ΨΑΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ) Σαράντα μέρες πολεμά ο Μωχαμέτ να πάρη την Πόλη τη μεγάλη. Σαράντα μέρες έκαμεν ο γούμενος το ψάρι στα χείλη του να βάλη. Απ τις σαράντα κι ύστερα πεθύμησε να φάγη τηγανισμένο ψάρι. -Αν μας φυλαγ΄ η Παναγιά, καθώς μας εφυλάγει, την Πόλη ποιος θα πάρη ; Ρίχτει τα δίχτυα στο γιαλό, τρία ψαράκια πιάνει, -Θεός να τα ‘βλογήσει Το λάδι βάλλει στη φωτιά μες στ αργυρό τηγάνι, για να τα τηγανίση. Τα τηγανίζ’ από τη μια και πα να τα γυρίση κι από το άλλο μέρος. Ο παραγιός του βιαστικά πετά να του μιλήση, και τα ‘χασεν ο γέρος ! Mην τηγανίζης, γέροντα, και μόσχισε το ψάρι στην Πόλη τη μεγάλη ! την Πόλη την εξακουστή οι Τούρκοι έχουν πάρει, μάς κόβουν το κεφάλι! – Στην Πόλη Τούρκου δεν πατούν κι ‘ Αγαρηνού ποδάρια ! Μου φαίνεται σαν ψέμα ! Μ’ αν ειν’ αλήθεια το κακό, να σηκωθούν τα ψάρια, να πέσουν μες στο ρέμα ! Ακόμα ο λόγος βάσταγε, τα ψάρια απ’ το τηγάνι, τη μια μεριά ψημένα, πηδήξανε και πέσανε στης λίμνης τη λεκάνη, γερά, ζωντανεμένα. Ακόμα ως τώρα πλέουνε, κόκκιν’ από το μέρος, όπου τα είχε ψήσει. Φυλάγουν το Βυζάντιο ν’ αναστηθή, κι ο γέρος να τ’ αποτηγανίση.
( Ατθίδες Αύραι ) Γεώργιος Bιζυηνός |
Πηγή:
