«Φιλοθέη, ἡ ῾Αγία τῶν ᾿Αθηνῶν»: Ἡ γυναίκα ποῦ ὕψωσε τὸ ἀνάστημά της στὸν Σουλεϊμὰν τὸν Μεγαλοπρεπὴ
Τον 16ο αιώνα μέσα στην Τουρκοκρατία, μια γυναίκα από την Αθήνα τολμά να υψώσει το ανάστημά της απέναντι στην εξουσία του Σεουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Ελευθερώνει άντρες και γυναίκες από τα σκλαβοπάζαρα, πληρώνοντας από την προσωπική της περιουσία, και τους φυγαδεύει ή τους κρατά ελεύθερους να ζήσουν από τη δική της γη, όλοι ίσοι, ανεξάρτητα από τη θρησκεία και την εθνικότητά τους. Ιδρύει το πρώτο σχολείο γυναικών στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Τις προετοιμάζει να ζήσουν αυτόνομες, προσφέροντας επαγγελματική εκπαίδευση σε περισσότερες από δύο χιλιάδες μαθητευόμενες. Χτίζει νοσοκομείο όπου παρέχεται δωρεάν νοσηλεία σε Έλληνες, Τούρκους και Φράγκους. Προσφέρει καταφύγιο σε γυναίκες κακοποιημένες ή έγκυες, έκθετες στον λιθοβολισμό, φυγαδέυοντάς τες στα νησιά μέσα από τα υπόγεια αρχαία περάσματα της Αθήνας. Η δράση της προκαλεί τις αντιδράσεις των κατακτητών και του κατεστημένου, φυλακίζεται, βασανίζεται και θανατώνεται μαρτυρικά το 1589…Είναι η «Φιλοθέη, η Αγία των Αθηνών», ένα πρόσωπο όχι τόσο γνωστό στους Έλληνες, που συνδέεται όμως με ένα ολόκληρο κεφάλαιο της ελληνικής πρωτεύουσας. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει τώρα το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ της Μαρίας Χατζημιχάλη – Παπαλιού.
Ανατρεπτική, μόνη της απέναντι σε όλους και σε όλα
Η δημιουργός προχώρησε στην ταινία γιατί εντυπωσιάστηκε από τη συγκλονιστική ζωή της γυναίκας αυτής, για την οποία γνωρίζουμε τόσα λίγα. «Εξήντα χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, πρώτη εκείνη τόλμησε να αντισταθεί στον ισχυρότερο Σουλτάνο, τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, στην σκληρότερη περίοδο της Τουρκοκρατίας, καθορίζοντας την πορεία της Αθήνας. Στην αθλιότητα της ελληνικής κοινωνίας του 16ου αιώνα, επέλεξε, αν και είχε τη δυνατότητα να φύγει για τη Δύση, όπως έκαναν πολλοί πλούσιοι και λόγιοι της εποχής, να μείνει και να πει ένα μεγάλο όχι, φέρνοντας μια κοινωνική ανατροπή. Πρώτη αυτή οραματίστηκε και πάλεψε για τη μόρφωση της γυναίκας, προσφέροντας παιδεία και τέχνη, ιδρύοντας το πρώτο σχολείο γυναικών στην Ευρώπη, κάτι που χρειάστηκε να περάσουν αιώνες μέχρι να πραγματωθεί. Ήταν μια επαναστάτρια, της οποίας οι προσωπικές, ηθικές και κοινωνικές αξίες ξεπερνούν τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις της εποχής της, μία γυναίκα ανατρεπτική, μόνη της απέναντι σε όλους και όλα. Όπως ήταν φυσικό, καταδιώχτηκε από τους Τούρκους, αλλά παρόλα αυτά συνέχισε να αγωνίζεται μέχρι τον μαρτυρικό της θάνατο», τονίζει στο makthes.gr η σκηνοθέτης σκιαγραφώντας τον χαρακτήρα της ταινίας της.
Χρήση ψηφιακών μέσων λόγω αντικειμενικών δυσκολιών
Για τη δημιουργό κάθε ταινία είναι ένα ταξίδι, μια περιπέτεια. Στο πλαίσιο της έρευνας για τη δημιουργία του συγκεκριμένου φιλμ συνεργάστηκε με τη Δρ. Ιστορίας Ιόλη Βιγγοπούλου και τον Δρ. Θεολογίας και συγγραφέα Γιώργο Τσούπρα για περίπου έναν χρόνο. Δόθηκε, όπως τονίζει η κ. Παπαλιού, πολύ μεγάλη προσοχή να αποδοθεί σωστά το ιστορικό πλαίσιο. «Αναζητήσαμε πληροφορίες σε αρχεία, όπως για παράδειγμα έγγραφα που βρέθηκαν στο κρατικό αρχείο της Βενετίας και τις επιστολές της ίδιας της Αγίας Φιλοθέης, και αξιοποιήσαμε διάφορες πηγές πρωτογενούς και δευτερογενούς πληροφόρησης, όπως φιρμάνια σουλτάνων, μαρτυρίες από αυτόπτες μάρτυρες και από περιηγητές της εποχής. Χρησιμοποίησα, όπως πάντα, τα πρωτότυπα κείμενα, εντάσσοντάς τα στο σενάριο της ταινίας μου», λέει.
Ωστόσο υπήρξε μια μεγάλη δυσκολία στα γυρίσματα, αφού δεν έχει διασωθεί σχεδόν κανένας από τους χώρους όπου είχε δημιουργήσει η Αγία Φιλοθέη, ούτε καν το μοναστήρι που είχε χτίσει στους πρόποδες της Ακρόπολης, τον Παρθενώνα της όπως η ίδια το ονόμαζε. «Κατά συνέπεια, σε πολλά σημεία έγινε χρήση ψηφιακών μεσών, ενώ στήθηκαν και δραματοποιημένες σκηνές με τη συμμετοχή ηθοποιών, τόσο επαγγελματιών όσο και ομάδας κατοίκων της Αταλάντης, όπου πραγματοποιήθηκε μέρος των γυρισμάτων», επισημαίνει η σκηνοθέτης.
Η δράση της έμπνευση για το σήμερα
Η ταινία έχει τη στήριξη της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την Unesco και του Κέντρου Unesco για τις Γυναίκες και την Ειρήνη στα Βαλκάνια. «Η ιστορία της Αγίας Φιλοθέης και οι αγώνες της αντανακλούν αξίες για τις οποίες αγωνίζεται η Unesco μέχρι και σήμερα. Σε πολλά μέρη του κόσμου δυστυχώς η ισοτιμία όλων των ανθρώπων δεν έχει ακόμα βρει δικαίωση. Δουλεία, λιθοβολισμοί και κακοποίηση γυναικών αγοραπωλησίες ανθρώπων σε σύγχρονα σκλαβοπάζαρα, προβλήματα για τα οποία πρωτοστάτησε η Αγία Φιλοθέη πέντε αιώνες πριν, δυστυχώς συνεχίζουν να υφίστανται. Η δράση της αποτελεί έμπνευση για το σήμερα στο να συνεχίσουμε τους αγώνες και μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο. Πώς θα αλλάξει η κοινωνία μας, αν ο κάθε ένας από μας μένει αμέτοχος; Οι μονάδες κάνουν το σύνολο. Οπότε και θα συνεργαστούμε μαζί με την Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την Unesco και το Κέντρο Unesco για τις Γυναίκες και την Ειρήνη στα Βαλκάνια για να οργανώσουμε διάφορες δράσεις. Για μένα είναι σημαντικό οι ταινίες να μην σταματούν στη μεγάλη οθόνη, αλλά να ξεκινούν έναν διάλογο με το κοινό και να αποτελούν απαρχή για δράση, κάτι που είχαμε επιτύχει και με την ταινία μου ‘Φιλάνθρωπος Ειρήνη’, ένα αντιπολεμικό ντοκιμαντέρ με τους Nelson Mandela, Θεόδωρο Αγγελόπουλο, Fernando Botero, Antonio Guterres και άλλες διεθνείς προσωπικότητες».
Το ντοκιμαντέρ, ένα πεδίο ανεξάντλητο
Γεννημένη στην Αθήνα, με καταγωγή από τη Μικρά Ασία, η Μαρία Χατζημιχάλη – Παπαλιού σε μια εποχή που το κράτος δεν ενίσχυε τον ελληνικό κινηματογράφο ήταν μαζί με τον άνδρα της παραγωγός των ταινιών του Θόδωρου Αγγελόπουλου και άλλων ελλήνων σκηνοθετών που δημιούργησαν τον Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο. Ως σκηνοθέτης έκανε την εμφάνισή της το 1976 με τη βραβευμένη στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης ταινία της «Ο Αγώνας των τυφλών», η οποία απέσπασε διακρίσεις και στο εξωτερικό, όπως σχεδόν όλες οι μετέπειτα ταινίες της. Έκτοτε υπηρετεί με συνέπεια τον χώρο του ντοκιμαντέρ και όλες οι δημιουργίες της είναι ταινίες τεκμηρίωσης. «Για μένα το ντοκιμαντέρ είναι ένα πεδίο ανεξάντλητο και είχε μια πορεία που δεν ήταν ευθύγραμμη αλλά με πολλές εναλλαγές. Η πραγματικότητα με προκαλεί, δεν περιορίζεται μόνο στο παρόν αλλά εμπερικλείει και το παρελθόν. Όσο πιο κοντά έρχεται κανείς με το παρελθόν, τόσο αυτό γίνεται κάτι ζωντανό, σχεδόν καθημερινό. Το είδος του κινηματογράφου που κάνω είναι άμεσο. Είναι ένα σχόλιο πάνω στην πραγματικότητα», υπογραμμίζει.
Τέλος, θεωρεί μεγάλη χαρά και τιμή την επιστροφή της στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης με τη συγκεκριμένη ταινία. «Το Φεστιβάλ εξελίσσεται συνεχώς και η συμβολή του είναι καίρια στο να προβάλλουν οι Έλληνες δημιουργοί το έργο τους και να συνδιαλέγονται με διεθνείς παράγοντες του κινηματογραφικού στερεώματος, ειδικά σε μια τόσο δύσκολη εποχή για τον κινηματογράφο στην Ελλάδα και ιδιαίτερα το ντοκιμαντέρ», καταλήγει η Μαρία Χατζημιχάλη – Παπαλιού.
